Autorzy: Waldemar Wojna, Mateusz Niziołek
Według danych z RAD-on z 2023 roku, na terenie Polski działa blisko 364 uczelni wyższych. Uczelnie w większości cechują się unikalnym podejściem do prowadzenia kształcenia w ramach kierunków studiów, realizacji badań czy współpracy z otoczeniem społeczno-gospodarczym, mimo że istnieją pewne elementy, które są wspólne dla każdej z nich. Mowa tu przede wszystkim o prawnych zobowiązaniach dotyczących określonej misji czy struktury organizacyjnej tych instytucji szkolnictwa wyższego.
Podstawowym aktem prawnym regulującym kwestie dotyczące funkcjonowania uczelni w systemie szkolnictwa wyższego jest ustawa Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce z dnia 20 lipca 2018 roku. Podstawowe zadania uczelni, jakie definiuje ten akt prawny to przede wszystkim prowadzenie kształcenia na studiach oraz prowadzenie działalności naukowej. W przypadku struktury organizacyjnej, najbardziej istotne są dwa postanowienia opisane w art. 17 ustawy. Pierwszy stanowi o organach uczelni publicznych (rektor, senat, rada uczelni) i uczelni niepublicznych (rektor, senat). Drugi stwarza uczelniom możliwość do powoływania innych organów na podstawie ich wewnętrznego statutu. Przykładowymi powołanymi organami opisanymi w statutach są:
- Rada naukowa dyscypliny (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu);
- Rada naukowa dziedzin (Uniwersytet Warszawski);
- Komitety naukowe (Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach);
- Kolegia wydziałów (Politechnika Krakowska).
Podstawa wewnętrznej organizacji uczelni
Całościowa, wewnętrzna organizacja uczelni jest oparta przede wszystkim na podstawie współzależności pomiędzy trzema zdefiniowanymi w ustawie elementami. Są nimi:
- Statut;
- Rektor;
- Regulamin organizacyjny.
Statut określa zasady organizacji oraz funkcjonowania uczelni. Dokument ten jest szczególny dla każdego ośrodka akademickiego i dostosowany względem jego wielkości, misji dydaktycznej, celów strategicznych czy wieloletniej tradycji. W swoich założeniach statut musi zawierać opisane między innymi:
- Typy jednostek organizacyjnych uczelni (na przykład: wydziały, instytuty, katedry, zakłady, centra i kolegia);
- Funkcje kierownicze w Uczelni (na przykład: prorektorzy, dziekani, prodziekani, kanclerz, kwestor).
Rektor, czyli osoba wybrana przez kolegium elektorów do reprezentowania i zarządzania uczelnią, jest zobowiązana do nadania regulaminu organizacyjnego, który określa strukturę organizacyjną uczelni oraz podział zadań w ramach tej struktury. Oprócz tego, regulamin organizacyjny określa także organizację oraz zasady działania administracji uczelni.
Jednostki organizacyjne oraz funkcje kierownicze w uczelniach
Jednym z najczęstszych podziałów organizacyjnych uczelni jest tak zwana struktura wydziałowa, zakładająca w swoich ramach funkcjonowanie szczególnych jednostek organizacyjnych nazywanych wydziałami. Podział na wydziały odbywa się w dużej mierze ze względu na podobieństwo kierunków studiów, tożsamość dyscyplin lub dziedzin naukowych względem przeprowadzanych badań lub z uwagi na architekturę uczelni. W skład takich wydziałów mogą wchodzić inne zdefiniowane w regulaminie organizacyjnym struktury. Za przykład niech posłużą:
- Instytuty;
- Zakłady;
- Katedry;
- Pracownie;
- Laboratoria.
Równie często przyjętym wzorcem jest powołanie dziekana, czyli osoby, która pełni funkcję kierowniczą nad całym wydziałem. Dziekani, podobnie jak rektorzy, mogą tworzyć zespoły, w których dochodzi do podziału pewnych zadań w formie pełnomocnictwa. Takimi osobami mogą być prodziekani, dyrektorzy, kierownicy lub pełnomocnicy.
Częstą praktyką jest także powoływanie osoby pełniącą funkcję kierowniczą, która obejmuje w swoim zakresie obowiązków sprawy dotyczące studentów. Warto zauważyć, że zgodnie z ustawą, powołanie takiej osoby wymaga zgody samorządu studenckiego uczelni. Dotyczy to pełnienia funkcji kierowniczej do spraw studenckich zarówno w zakresie uczelni, jak i jej innych jednostek organizacyjnych. Termin na wyrażenie takiej opinii jest zawarty w statucie uczelni.
Uczelniane systemy zapewniania i doskonalenia jakości kształcenia
Jak zostało już wcześniej zaznaczone, jednym z podstawowych fundamentów uczelni jest realizacja misji dydaktycznej poprzez prowadzenie kształcenia na studiach. Częstą praktyką jest definiowanie w ramach struktur także ciał odpowiadających za projektowanie, zatwierdzanie, monitorowanie, przegląd czy doskonalenie programów studiów. Struktura ta często przyjmuje 2 formy:
- Zcentralizowaną
gdzie za politykę i całokształt działań powiązanych z jakością kształcenia odpowiada senat, rektor i osoby o funkcjach kierowniczych mających ww. w zakresie obowiązków.
- Zdecentralizowaną
w której odpowiedzialność za zadania związane z kształtowaniem i realizacją polityki jakości jest określana hierarchicznie. W ramach zdecentralizowanych struktur mogą występować rady programowe przy kierunkach studiów, rady ds. jakości kształcenia wydziałów, uczelniane rady ds. jakości kształcenia lub komisje senackie, a w końcu senat mający ustawowy obowiązek do ustalania programów studiów.
Co istotne, zasadnym założeniem jest uczestnictwo studentów w posiedzeniach i pracach wyżej wymienionych gremiów zarządzających jakością kształcenia. Nie są to jednak jedyne miejsca, w których studenccy działacze mają prawo do wyrażania swoich opinii czy zgłaszania postulatów.
Studenci w wewnętrznym systemie zarządzania uczelnią
Ustawa zwraca uwagę na kilka ciał, w których skład wchodzi reprezentacja studentów. Są to przede wszystkim:
- Rada Uczelni;
- Senat Akademicki;
- Kolegium Elektorów.
Rada Uczelni to jeden z najważniejszych organów uczelni publicznych. W skład Rady Uczelni wchodzi 6 albo 8 osób powoływanych przez Senat Akademicki oraz obligatoryjnie Przewodniczący Samorządu Studenckiego. Wartym nadmienienia jest fakt, że w składzie Rady Uczelni musi znajdować się co najmniej 50% osób spoza wspólnoty danej uczelni. Spośród wielu zadań, jakie ma w swoich kompetencjach Rada Uczelni, w ogólnym uproszczeniu można powiedzieć, że zajmuje się ona monitorowaniem zarządzania uczelnią.
Senat Akademicki to kolejny istotny organ uczelniany. Według wielu jest to najważniejsze miejsce, w którym studenci mają swoją reprezentację. W skład Senatu wchodzą studenci i doktoranci, którzy stanowią nie mniej niż 20% całego składu organu. Senat zajmuje się podejmowaniem decyzji, które realne wpływają na życie uczelni. Między innymi: uchwala wszelkie akty prawne, takie jak Statut, Regulamin Studiów oraz podobne, powołuje członków wyżej wspomnianej Rady Uczelni, nadaje stopnie naukowe oraz wyróżnienia i wiele więcej. Jak na tak wpływowy organ, jedna piąta głosu studentów to bardzo dużo. Powinniśmy przykładać szczególną wagę do posiadania tego prawa.
Kolegium elektorów, jak sama nazwa mówi, to grono osób dokonujących wyboru. W tym wypadku chodzi o najważniejsze wybory, czyli wybory rektorskie. Kolegium elektorów jest powoływane w uczelniach publicznych w celu wyłonienia spośród społeczności akademickiej nowego rektora. W tym gremium, podobnie jak w Senacie, studenci i doktoranci posiadają nie mniej niż 20% wszystkich głosów. W przypadku uczelni niepublicznych rektora powołuje założyciel albo wybiera senat lub inny organ określony w statucie. Kolegium elektorów nie funkcjonuje także w uczelniach mundurowych. W przypadku uczelni wojskowych osobę rektora wybiera Minister Obrony Narodowej, a uczelni służ państwowych minister właściwy do spraw wewnętrznych właściwej służby.
Komisje celowe to ogólna nazwa na wszystkie komisje rektorskie, uczelniane, wydziałowe i tym podobne. Każda uczelnia powołuje swoje ciała, które następnie zajmują się określanymi celami, wyodrębnionymi wedle szczegółowych zasad. Mimo autonomii uczelni, istnieje grupa komisji spełniająca podobne lub identyczne cele w ramach swoich struktur. Takie komisje to np.:
- Odwoławcza Komisja Stypendialna;
- Komisja Dyscyplinarna ds. Studentów;
- Komisja Dyscyplinarna ds. Nauczycieli Akademickich;
- Uczelniana Komisja Wyborcza.
W zależności od statutu liczba reprezentacji studenckiej może być różna, jednak nawet jeden głos w wielu sprawach może okazać się kluczowy, by studenci przesądzili nad akceptacją lub odrzuceniem konkretnej sprawy.
Uczelnia wobec studentów
Instytucje szkolnictwa wyższego posiadają wiele jednostek, które mają na celu ułatwienie studiowania oraz pomoc studentom w wielu sprawach. W trakcie pobytu w uczelni z pewnością pojawi się sytuacja, w której będzie trzeba zgłosić się do jednego z takich ciał. Każda uczelnia, mimo innego nazewnictwa swoich wewnętrznych jednostek, nie zmienia ich ogólnego charakteru, który jest podobny w większości placówek w Polsce. Do kogo zgłosić się o pomoc? Czy taka jednostka działa w mojej Uczelni? Najlepszym miejscem do rozpoczęcia poszukiwań jest Internet lub dziekanat.
Dziekanat to najpopularniejsze miejsce, w którym studenci mogą rozwiązać swoje problemy lub pokonać przeszkody w studiowaniu. Składanie podań, przedłużanie ważności legitymacji studenckiej, informacje z pierwszej ręki odnośnie przedmiotów fakultatywnych, to tylko niektóre z wielu spraw, które można w nim załatwić. W dziekanacie dowiesz się niemal wszystkiego, co powinieneś lub chcesz wiedzieć.
Jakie inne jednostki lub ciała skierowane do studentów mogą funkcjonować w Twojej Uczelni?
- Biuro Spraw Studenckich;
- Biuro Karier;
- Welcome Center;
- Biuro Współpracy Międzynarodowej;
- Rzecznik Praw Studenta.
Biuro Spraw Studenckich to zazwyczaj biuro działające centralnie w całej uczelni. W ogromnym uproszczeniu można powiedzieć, że BSS to dziekanat “na całą uczelnię”. Nie znaczy to jednak, że „podbijecie” tutaj legitymacje. Zazwyczaj do Biura Spraw Studenckich przychodzi się w sprawach, w których dziekanat ma ograniczone kompetencje. Wszelkie odwołania od decyzji wydziału mogą trafiać do BSS. Biuro Spraw Studenckich może prowadzić również działania związanie z wyżej wspomnianą Odwoławczą Komisją Stypendialną.
Biuro Karier to miejsce, gdzie zgodnie z nazwą, można zaplanować swoją karierę po ukończeniu studiowania. Jednostka ta prowadzi spis ofert pracy oraz stażów dla studentów. Te aktywności nie muszą być przygotowane względem danego kierunku studiów. W Biurach Karier można znaleźć tym samym zarówno pracę dorywczą jak i ofertę stażu w zawodzie, który planujemy wykonywać po obronie pracy dyplomowej. Warto zapoznać się z ofertami takich Biur, ponieważ w większości przypadków są one bardzo interesujące.
Welcome Center to miejsce pierwszego kontaktu dla studentów zagranicznych. Do jego zadań należy przede wszystkim wspieranie działań studentów z zagranicy w kwestiach socjalno-bytowych, organizacyjnych czy dydaktycznych.
Biuro Współpracy Międzynarodowej to kolejna jednostka skierowana do studentów chcących się rozwijać w kierunku umiędzynarodowienia. Interesariusze otrzymają tutaj informacje na temat możliwych wyjazdów krótko i długoterminowych do innych krajów w celu kontynuowania kształcenia się za granicą. W biurze można dowiedzieć się nie tylko informacji o popularnym programie Erasmus+, ale również o wymianach w obrębie uczelni partnerskich. Jeśli ktoś jest zainteresowany wyjazdem za granicę w trakcie studiów, jest to właściwe miejsce do odwiedzenia.
Rzecznik Praw Studenta to instytucja, która ma za zadanie wspierać studentów w przestrzeganiu ich praw przez pracowników uczelni. W każdej sytuacji, kiedy ktoś poczuje, że jego prawa nie są respektowane, jest źle traktowany lub odbiera mu się pewne rzeczy, które ustawowo są zapewnione ma prawo zgłosić się do takiej osoby. Oczywiście, w pierwszej kolejności należy upewnić się, czy daną sytuację nie można rozwiązać w inny sposób w ramach uczelni, na przykład w dziekanacie lub w Biurze Spraw Studenckich. Jako że nie na każdej uczelni funkcjonuje Rzecznik Praw Studenta, zawsze istnieje możliwość zgłoszenia swojego problemu do Rzecznika działającego przy Parlamencie Studentów Rzeczypospolitej Polskiej poprzez stronę helpdesk.psrp.org.pl
Powyższe jednostki są jednymi z ważniejszych, lecz oczywiście nie wszystkimi jakie mogą działać w murach uczelni, dlatego też zawsze warto zapoznać się ze strukturą swojej Alma Mater.
Źródła:
- Ustawa Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce
- RAD-ON
- Statut Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu
- Statut Uniwersytetu Warszawskiego
- Statut Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie
- Statut Politechniki Krakowskiej
- Statut Szkoły Głównej Gospodsrstwa Wiejskiego