Autor: Maciej Bień
Rok akademicki 2018/19 jest szczególny, ze względu na wdrażanie reformy systemu szkolnictwa wyższego. Od 1 października 2018 r. w szerokim zakresie weszła w życie ustawa z dnia 20 lipca 2018 r. Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce (dalej: PSWN), która zastąpiła dotychczasową ustawę z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym (dalej: PSW). Ustawa wprowadza istotne zmiany w zakresie ustroju uczelni. Przepisy PSWN określają
otwarte katalogi organów. W przypadku uczelni publicznych są to: rektor, senat oraz rada uczelni. W uczelniach niepublicznych obligatoryjnie musi funkcjonować rektor i senat. Należy przy tym mieć na uwadze, że statut uczelni, zarówno publicznej, jak i niepublicznej, może przewidywać także inne organy.
Porównując aktualny stan prawny do poprzedniego, widoczne jest wykreślenie z ustawy rad podstawowych jednostek organizacyjnych i ich kierowników jako organów uczelni. Art. 60 ust. 1 PSW przewidywał, że jednym z organów kolegialnych uczelni publicznej jest rada podstawowej jednostki organizacyjnej. Najczęściej, jednostkami tymi były wydziały, zresztą art. 60 ust. 6 PSW stanowił, że kierownikiem wydziału jest dziekan. Powołany przepis ,,starej’’ ustawy świadczy o utartym w tradycji akademickiej schemacie struktury organizacyjnej uczelni. Ogólnym wnioskiem wynikającym z porównania przepisów obowiązujących i uchylonych jest zwiększenie autonomii uczelni. Ustawa PSW zawierała więcej szczegółowych regulacji dotyczących ukształtowania struktury organów. Wśród nich możemy przywołać obowiązkowe funkcjonowanie konwentu w publicznych uczelniach zawodowych lub możliwość istnienia innego niż rektor organu jednoosobowego w uczelniach niepublicznych. Tzw. Ustawa 2.0 w tym zakresie zawiera dużo prostszą konstrukcję przepisów. Art. 17 ust. 2 PSWN stanowi, że statut uczelni może przewidywać inne organy. Przywołany przepis w znaczący sposób zwiększa autonomię. Uczelnia sama decyduje o swoim ustroju i strukturze organizacyjnej.
Z perspektywy samorządów studenckich w pewnym zakresie zmienia się także ustawowa gwarancja obecności w składzie kolegialnych organów uczelni. Ustawa PSWN zakłada, że studenci obligatoryjnie muszą wchodzić w skład senatu jedynie w uczelniach publicznych. W przypadku uczelni niepublicznych w ogóle nie określa składu. I tak, w senacie publicznej uczelni akademickiej co najmniej 20 % składu muszą stanowić studenci i doktoranci, przy czym każda z tych grup musi być reprezentowana przez co najmniej jednego przedstawiciela. Odmiennie jest w publicznych uczelniach zawodowych, gdzie w składzie senatu znaleźć się mają jedynie studenci, również co najmniej 20 %. Ta odmienność wynika z faktu, że publiczne uczelnie zawodowe nie mają kompetencji do kształcenia na poziomie studiów doktoranckich. Należy pamiętać, że obecny reżim prawny nie gwarantuje już obecności studentów składzie rad podstawowych jednostek organizacyjnych, ponieważ ustawa w ogóle nie wymaga istnienia takiego organu.
Niezmiennie na czele uczelni stoi rektor, jedyny wymieniony w obowiązującej ustawie organ jednoosobowy. Jednym ze skutków reformy jest wzmocnienie kompetencji rektora, poprzez przypisanie mu kompetencji o charakterze zarządczym, które w poprzednim stanie prawnym należały do kompetencji innych organów uczelni. Jednocześnie nie zmienia się domniemanie kompetencji rektora dotyczące wszystkich zadań niezastrzeżonych w statucie lub ustawie do kompetencji innych organów. Art. 23 ust 2 PSWN wprowadza otwarty katalog zadań rektora. Do najważniejszych z nich należą: reprezentowanie i zarządzanie uczelnią, przygotowanie projektu statutu i projektu strategii uczelni, prowadzenie polityki kadrowej, prowadzenie gospodarki finansowej, tworzenie kierunków studiów, tworzenie szkół doktorskich i powoływanie i odwoływanie osób do pełnienia funkcji kierowniczych. Rektorem może być osoba, która:
§ posiada pełną zdolność do czynności prawnych,
§ korzysta z pełni praw publicznych,
§ nie była skazana za umyślne przestępstwo lub przestępstwo skarbowe,
§ posiada wyższe wykształcenie,
§ w okresie od 22 lipca 1944 r. do 31 lipca 1990 r. nie pracowała w organach bezpieczeństwa państwa i nie pełni
Ustawa podwyższa także wymagania dla rektora uczelni publicznej. Wymagany w takim przypadku jest co najmniej stopień doktora, ponadto do dnia rozpoczęcia kadencji nie można ukończyć 67 roku życia. Osoba wybrana albo powołana do pełnienia funkcji rektora musi być zatrudniona na uczelni jako podstawowym miejscu pracy najpóźniej w dniu rozpoczęcia kadencji, co w praktyce oznacza, że kandydatem na rektora może być osoba spoza wspólnoty uczelni. Kadencja rektora rozpoczyna się 1 września roku, w którym został wybrany i trwa 4 lata.
Tryb wyboru i odwołania rektora różni się w zależności od rodzaju uczelni. W uczelniach publicznych rektor jest wybierany przez kolegium elektorów bezwzględną liczbą głosów. Przewodniczący kolegium elektorów informuje ministra ds. nauki i szkolnictwa wyższego o wyborze rektora. Pierwszego rektora na nowopowstałej uczelni powołuje minister. Odnośnie składu kolegium elektorów uczelnia ma w zasadzie autonomię w jego wyznaczeniu. Jedynym ograniczeniem jest obecność co najmniej 20 % studentów i doktorantów w składzie. Ich liczbę ustala się proporcjonalnie do liczebności tych grup, z zastrzeżeniem, że każda musi być reprezentowana przez co najmniej jednego przedstawiciela. Tryb odwołania rektora uczelni publicznej nie zmienia się zasadniczo. Może to zrobić kolegium elektorów kwalifikowaną większością ¾ głosów w obecności co najmniej ⅔ jego statutowego składu. Wniosek o odwołanie może złożyć senat większością co najmniej połowy statutowego składu albo rada uczelni. Jeżeli rektor zostanie odwołany jego obowiązki pełni osoba wskazana w statucie, a w razie braku takiej osoby, najstarszy członek senatu posiadający co najmniej stopień doktora.
Uczelnie niepubliczne mają w tym zakresie większą swobodę. Rektor jest powoływany przez założyciela albo wybierany przez senat albo inny określony w statucie organ. Obowiązek poinformowania o powołaniu albo wyborze rektora ciąży na założycielu w przypadku powołania, albo na przewodniczącym organu, który dokonał wyboru. Założyciel ma kompetencję do odwołania rektora.
Najważniejszym organem kolegialnym uczelni jest senat. Reforma w znaczący sposób zmienia dotychczasowy kształt i rolę tego organu. Po części wynika to z tego, że zlikwidowano na poziomie materii ustawowej inne kolegialne organy. Zgodnie z art. 28 ust. 1 PSWN do zadań senatu należy:
§ uchwalanie statutu,
§ uchwalanie regulaminu studiów,
§ uchwalanie strategii uczelni i zatwierdzanie sprawozdania z jej realizacji,
§ powoływanie i odwoływanie członków rady uczelni,
§ opiniowanie kandydatów na rektora,
§ przeprowadzanie oceny funkcjonowania uczelni,
§ formułowanie rekomendacji dla rady uczelni i rektora w zakresie wykonywanych przez nich zadań,
§ nadawanie stopni naukowych i stopni w zakresie sztuki,
§ nadawanie tytułu doktora honoris causa,
§ ustalanie warunków, trybu oraz terminu rozpoczęcia i zakończenia rekrutacji na studia i na kształcenie specjalistyczne,
§ ustalanie programów studiów, studiów podyplomowych i kształcenia specjalistycznego,
§ ustalanie programów kształcenia w szkołach doktorskich,
§ określanie sposobu potwierdzania efektów uczenia się,
§ wskazywanie kandydatów do instytucji przedstawicielskich środowiska szkolnictwa wyższego i nauki,
§ wykonywanie zadań związanych z przypisywaniem poziomów Polskiej Ramy Kwalifikacji do kwalifikacji nadawanych po ukończeniu studiów podyplomowych, oraz włączeniem do Zintegrowanego Systemu Kwalifikacji kwalifikacji nadawanych po ukończeniu studiów podyplomowych i innych form kształcenia,
§ wykonywanie innych zadań określonych w statucie.
Powyższe wyliczenie wskazuje na zróżnicowane kompetencje senatu. Z jednej strony są to utarte w tradycji akademickiej zadania – w szczególności należy przytoczyć tu uchwalanie statutu, regulaminu studiów, czy nadawanie tytułu doktora honoris causa. Z drugiej strony, są to kompetencje wynikające z idei jaka przyświeca reformie. Stąd wśród zadań powoływanie rady uczelni czy częściowe przerzucenie dawnych kompetencji rad podstawowych jednostek organizacyjnych (tak jest z nadawaniem stopni naukowych i stopni w zakresie sztuki). Kompetencje senatu w pewnej części przecinają się z zadaniami samorządu studenckiego. W myśl przepisów ustawy ustalenie programów studiów oraz ustalenie opłat pobieranych od studentów wymaga zasięgnięcia opinii samorządu studenckiego.
Przepisy art. 29 PSWN określają strukturę składu senatu. Ustawa przesądza o 95 % składu senatu. W składzie znaleźć się muszą profesorowie i profesorowie uczelni (co najmniej 50 %), studenci i doktoranci (co najmniej 20 %) i nauczyciele akademiccy zatrudnieni na innych stanowiskach wraz z pracownikami niebędącymi nauczycielami akademickimi (co najmniej 25 %). Należy zwrócić szczególną uwagę na to, że ustawa określa jedynie wymogi co do składu senatu w uczelniach publicznych. To bardzo istotne z punktu widzenia uczelni niepublicznych, ponieważ w ten milczący sposób zwiększa ich autonomię. Mając na uwadze tę regulację, rolą samorządu studenckiego uczelni niepublicznej powinno być zagwarantowanie sobie miejsca w składzie senatu.
Największą zmianą w strukturze organów, które przewiduje ustawa jest rada uczelni. Organ ten funkcjonuje tylko na uczelniach publicznych, z wyłączeniem uczelni wojskowych i uczelni służb państwowych. Rada uczelni to organ doradczy. Cechą charakterystyczną jest obligatoryjna obecność w składzie członków spoza wspólnoty uczelni. W założeniach rada uczelni ma otwierać środowisko akademickie na otoczenie społeczno-gospodarcze. W skład rady uczelni wchodzi 6 albo 8 członków powoływanych przez senat, a także przewodniczący samorządu studenckiego, który wchodzi w jej skład z mocy prawa. Ponadto, co najmniej połowa składu musi być spoza wspólnoty uczelni. Z tego grona senat wybiera także przewodniczącego rady. Ustawa stawia wymagania dotyczące członkostwa w radzie. Należy uznać, że nie dotyczą one przewodniczącego samorządu studenckiego. Zgodnie z art. 20 ust. 1 PSWiN członkiem rady uczelni może być osoba, która:
§ ma pełną zdolność do czynności prawnych,
§ korzysta z pełni praw publicznych,
§ nie była skazana prawomocnym wyrokiem za umyślne przestępstwo lub umyślne przestępstwo skarbowe,
§ nie była karana karą dyscyplinarną,
§ w okresie od dnia 22 lipca 1944 r. do dnia 31 lipca 1990 r. nie pracowała w organach bezpieczeństwa państwa w rozumieniu nie pełniła w nich służby ani nie współpracowała z tymi organami,
§ posiada wykształcenie wyższe wykształcenie,
§ nie ukończyła 67. roku życia do dnia rozpoczęcia kadencji.
W celu zapewnienia większej autonomii wprowadzono także ograniczenia związane z członkostwem. Zgodnie z art. 20 ust. 3 członkostwa w radzie uczelni nie można łączyć
z pełnieniem funkcji organu tej lub innej uczelni, członkostwem w radzie innej uczelni ani zatrudnieniem w administracji publicznej. W tym miejscu należy podkreślić, że pojęcie pełnienia funkcji organu nie jest tożsame z członkostwem w organie. To istotna uwaga z perspektywy samorządów studenckich. W toku debaty nad ustawą pojawiały się głosy, że przewodniczący samorządu studenckiego nie będzie mógł zasiadać w senacie uczelni. Właściwe rozumienie pojęcia ,,funkcji organu’’ pozwala na rozwianie wątpliwości. Ten pogląd jest także zbieżny z opiniami Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Członkowie rady uczelni, z wyjątkiem przewodniczącego samorządu studenckiego, otrzymują wynagrodzenie. Kadencja rady uczelni trwa 4 lata i rozpoczyna się 1 stycznia. Pierwsze rady uczelni muszą zostać powołane do 30 czerwca 2019 r., a ich kadencja została skrócona i skończy się 31 grudnia 2020 r. W myśl przepisów ustawy do zadań rady uczelni należy:
§ opiniowanie projektu strategii uczelni,
§ opiniowanie projektu statutu,
§ monitorowanie gospodarki finansowej uczelni,
§ monitorowanie zarządzania uczelnią,
§ wskazywanie kandydatów na rektora, po zaopiniowaniu przez senat,
§ opiniowanie sprawozdania z realizacji strategii uczelni,
§ wykonywanie innych zadań określonych w statucie.
Kompetencje rady dotyczą zatem sfery zarządzania. Ma to na celu profesjonalizację procesu kierowania uczelnią. Wdrażając ten pomysł inspirowano się rozwiązaniami z Niemiec, Wielkiej Brytanii i z krajów nordyckich. Uczelniane rady w Uniwersytecie w Heidelbergu czy Uniwersytecie Technicznym w Monachium decydują o strategii i programie rozwoju uczelni oraz same dokonują wyboru odpowiednika rektora, tj. prezydenta. Jeszcze większe kompetencje mają rady na duńskich uniwersytetach, w których na mocy ustawy odpowiadają za planowanie strategiczne, nadzór nad sprawami finansowymi oraz powoływanie i odwoływanie rektora
Reasumując, zmiany w strukturze organów sięgają głęboko do podstaw funkcjonowania uczelni. Ponadto, zwiększona autonomia przenosi na uczelnie odpowiedzialność za podjęcie odpowiednich decyzji dotyczących ich ustroju i przyjęcie rozwiązań, które wzmocnią pozycję uczelni na arenie ogólnopolskiej. Zmiany te wymagają także aktywnego działania samorządów studenckich. Rolą samorządów studenckich w procesie wdrażania ustawy, którego nieodłącznym elementem będzie uchwalanie nowych aktów prawnych, jest zabieganie o prawa i interesy studentów. Aby tym zadaniom sprostać konieczna jest także odpowiednia wiedza o reformie.