Autor: r.pr. Marek Konieczny
Korekta: Dominik Leżański
Samorząd studencki, będący na podstawie art. 110 Ustawy z dnia 20 lipca 2018 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce (t.j. Dz.U. 2022 poz. 574 z późn. zm., dalej PSWN) wyłącznym reprezentantem studentów na uczelni, wśród szeregu kompetencji i obowiązków, ma również za zadanie promocję praw studenta, jak również ich ochronę i interwencję, gdy wymaga tego sytuacja.
Prawo to wynika już z samego faktu reprezentacji studentów. Ustawodawca umożliwił samorządowi studenckiemu i jego przedstawicielom korzystanie z silnych narzędzi, które często są przez nas – samorządowców – niedoceniane.
Do Rzecznika Praw Studenta Parlamentu Studentów RP wpływa wiele spraw, które pokazują jak ważna jest promocja praw studenta zarówno wśród studentów, jak i nauczycieli akademickich oraz władz uczelni. Wiele ze zgłaszanych spraw wymaga znajomości struktury uczelni, wewnętrznych aktów prawnych i dotychczasowej praktyki, stąd niezbędna jest
zarówno współpraca Parlamentu Studentów RP z samorządami studenckimi poszczególnych uczelni, jak i ich bezpośredni kontakt ze studentami oraz podejmowanie interwencji na swoich uczelniach.
Niniejszy, krótki, materiał ma na celu pokazanie, że prawa studenta powinny być jednym z kluczowych obszarów działania samorządu studenckiego, jak również wskazać realne narzędzia.
- Działania Parlamentu Studentów RP na rzecz praw studenta
Parlament Studentów RP (PSRP), będący reprezentantem wszystkich studentów w Rzeczypospolitej Polskiej, podejmuje szereg działań mających na celu wzmocnienie znaczenia praw studenckich i podniesienia świadomości w środowisku akademickim.
I.1. Kampanie informacyjne
PSRP prowadzi kampanie informacyjne promując ustawowe prawa studenta, przypominając treść przepisów PSWN. Działania prowadzone są za pośrednictwem mediów społecznościowych (posty, filmy i infografiki). Ponadto dzięki współpracy z samorządami studenckimi PSRP dystrybuuje plakaty w ramach prowadzonych kampanii. PSRP prowadzi portal prawastudenta.edu.pl, zawierający zbiór najważniejszych informacji dla studentów, ujęty w ramach FAQ oraz artykułów.
I.2. Szkolenia i konferencje
PSRP kształci każdego roku ok. 150 Ekspertów Praw Studenta organizując w sierpniu konferencję, która ma na celu wsparcie samorządowców w przygotowaniu i przeprowadzeniu szkoleń na dla studentów I roku. Ponadto w trakcie zjazdów komisji branżowych przedstawiciele PSRP prowadzą szkolenia i panele dyskusyjne związane z szeroko pojętymi prawami studenta, w tym pomocą materialną i regulaminem studiów. PSRP jest również współorganizatorem i patronem wielu wydarzeń podejmujących tematykę praw studenta.
I.3. Udział w procesie legislacyjnym
PSRP jako ustawowy przedstawiciel studentów opiniuje projekty aktów prawnych (ustaw i rozporządzeń). W swoich stanowiskach PSRP kładzie nacisk na pozycję studentów w systemie szkolnictwa wyższego stojąc na straży praw studentów i wysokiej jakości kształcenia.
I.4. Rzecznik Praw Studenta PSRP
Jednym z organów PSRP jest Rzecznik Praw Studenta wybierany na wniosek Przewodniczącego PSRP przez Radę Studentów na 2-letnią kadencję.
Rzecznik działa w szczególności poprzez:
- podejmowanie interwencji w sprawach związanych ze studiami wyższymi;
- udział w charakterze uczestnika w postępowaniach przed organami władzy publicznej, w szczególności przed organami administracji publicznej oraz sądami i trybunałami;
- organizowanie kampanii informacyjnych;
- organizowanie szkoleń, konferencji oraz debat.
Głównym narzędziem pracy Rzecznika Praw Studenta jest strona helpdesk.psrp.org.pl, za pośrednictwem, której studenci mogą zwracać się z prośbą
o pytaniami i prośbą o pomoc w sprawach studenckich. W najtrudniejszych sytuacjach Rzecznik występuje do uczelni z interwencją lub zwraca się z prośbą o zbadanie sprawy do Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego .
I.5. Przedstawiciele studentów w instytucjach szkolnictwa wyższego
PSRP deleguje przedstawicieli m.in. do Rady Głównej Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Rady Narodowej Agencji Wymiany Akademickiej Komisji Dyscyplinarnej przy RGNiSW, prowadzi rekrutację ekspertów ds. studenckich Polskiej Komisji Akredytacyjnej, a Przewodniczący PSRP z urzędu wchodzi w skład Prezydium Polskiej Komisji Akredytacyjnej. Celem delegowania studentów do instytucji mających bezpośredni wpływ na szkolnictwo wyższe jest zabezpieczenie praw studenta i kształcenia nakierowanego na studenta.
II. Działalność samorządu studenckiego na rzecz praw studenta
Działalność Parlamentu Studentów RP ma na celu przede wszystkim systemowe zabezpieczenie praw studenta i wspieranie samorządów uczelnianych, które są najbliżej studentów, spotykają się na co dzień ze studenckimi problemami i podejmują się ich rozwiązania.
II.1. Ustawowe narzędzia dla samorządu studenckiego
Jak już na wstępie wskazano, samorząd studencki jest ustawowym i wyłącznym przedstawicielem studentów na danej uczelni. Jest to niezwykle silny mandat, ale i zobowiązanie do działania w imieniu i na rzecz studentów, szczególnie w zakresie budowania jakości kształcenia i zabezpieczania praw studenta. Samorząd studencki otrzymał ustawowe prawo do delegowania przedstawicieli do organów i ciał kolegialnych uczelni, w tym:
Przewodniczący samorządu studenckiego z urzędu wchodzi w skład rady uczelni (art. 19 ust. 1 pkt 2 PSWN);
Art. 19 ust. 1 W skład rady uczelni wchodzi:
1) 6 albo 8 osób powoływanych przez senat; 2) przewodniczący samorządu studenckiego.
Co najmniej 20% członków senatu stanowią studenci i doktoranci (art. 29 ust.1 pkt.1 lit. b i pkt 2 lit. B PSWN),
Art. 29.ust 1 W skład senatu wchodzą:
1) w publicznej uczelni akademickiej: a) profesorowie i profesorowie uczelni, którzy stanowią nie mniej niż 50% składu senatu, b) studenci i doktoranci, którzy stanowią nie mniej niż 20% składu senatu,
c) nauczyciele akademiccy zatrudnieni na stanowiskach innych niż określone w lit. a i pracownicy niebędący nauczycielami akademickimi, którzy stanowią nie mniej niż 25% składu senatu; 2) w publicznej uczelni zawodowej: a) nauczyciele akademiccy posiadający co najmniej stopień doktora, którzy stanowią nie mniej niż 50% składu senatu, b) studenci, którzy stanowią nie mniej niż 20% składu senatu, c) nauczyciele akademiccy nieposiadający stopnia doktora i pracownicy niebędący nauczycielami akademickimi, którzy stanowią nie mniej niż 25% składu senatu.
wybierani w trybie określonym odpowiednio w regulaminie samorządu studenckiego i samorządu doktorantów (art. 30 ust. 3 PSWN);
Art. 30 ust. 3 Tryb wyboru do senatu studenta i doktoranta oraz czas trwania jego członkostwa w senacie określa odpowiednio regulamin samorządu studenckiego oraz regulamin samorządu doktorantów.
Również co najmniej 20% członków kolegium elektorów stanowią studenci i doktoranci (art. 25 ust. 1 PSWN), wybierani w trybie określonym odpowiednio w regulaminie samorządu studenckiego i samorządu doktorantów (art. 25 ust. 4 PSWN).
Ponadto student zasiada również w uczelnianej komisji właściwej ds. nauczycieli akademickich (art. 278 ust. 1 PSWN) oraz w komisji dyscyplinarnej i odwoławczej komisji dyscyplinarnej właściwej ds. studentów (art. 310 ust. 1 PSWN).
Reprezentacja w powyższych ciałach kolegialnych ma istotne znaczenie z punktu widzenia obrony praw studenta. Senat uczelni podejmuje najistotniejsze decyzje i przyjmuje wewnętrzne akty uczelni, w tym statut, regulamin studiów, strategię uczelni oraz warunki rekrutacji na studia, jak również programy studiów. Aktywny udział w pracach powyższych organów, zgłaszanie własnych propozycji i oponowanie przeciwko wprowadzeniu przepisów niekorzystnych dla studentów i ich kształcenia, stanowi jedno z podstawowych narzędzi obrony praw studenta na uczelni. Stąd wybór przedstawicieli studentów musi być niezwykle świadomą i przemyślaną decyzją.
Uwaga – powyższe uwagi dot. reprezentacji studentów dotyczą uczelni publicznych. Samorządy studenckie w uczelniach niepublicznych, z uwagi na ich specyfikę, powinny w trakcie prac nad statutem uczelni postulować, aby udział studentów w strukturach uczelni był zagwarantowany.
II.2. Opiniowanie i współtworzenie aktów prawnych przez samorząd studencki
Samorząd studencki posiada również wpływ na akty prawne uczelni poprzez ich opiniowanie, a w niektórych sytuacjach wręcz ich współtworzenie lub akceptowanie. Na przykład uzgodnienia z samorządem studentów wymaga regulamin studiów i jego zmiany (art. 75 ust. 3 PSWN). Rektor w porozumieniu z samorządem studenckim ustala regulamin świadczeń dla studentów (art. 95 ust. 2 PSWN), samorząd studencki opiniuje program studiów (art. 28 ust. 2 PSWN) oraz wysokość opłat za studia (art. 80 ust. 2 PSWN) – wykaz opłat powinien być dostępne dla studentów w Biuletynie Informacji Publicznej przed rozpoczęciem rekrutacji. Samorząd studencki powinien uczestniczyć w przygotowaniu projektów aktów wewnątrz uczelnianych, aby już na samym początku zwrócić uwagę na najistotniejsze kwestie studenckie i wypracować z władzami uczelni stanowisko uwzględniające interesy studentów.
art. 75 ust. 3 Regulamin studiów wymaga uzgodnienia z samorządem studenckim. Jeżeli w ciągu 3 miesięcy od uchwalenia regulaminu senat i samorząd studencki nie dojdą do porozumienia w sprawie jego treści, regulamin wchodzi w życie na mocy ponownej uchwały senatu podjętej większością co najmniej 2/3 głosów jego statutowego składu
art. 95 ust. 2 Regulamin świadczeń dla studentów ustala rektor w porozumieniu z samorządem studenckim. W nowo utworzonej uczelni regulamin ustala na okres roku rektor.
art. 28 ust. 2 Ustalenie programu studiów wymaga zasięgnięcia opinii samorządu studenckiego. W przypadku bezskutecznego upływu terminu określonego w statucie, wymóg zasięgnięcia opinii uważa się za spełniony.
art. 80 ust. 2 Uczelnia przed rozpoczęciem rekrutacji ustala opłaty pobierane od studentów oraz ich wysokość. Ustalenie opłat wymaga zasięgnięcia opinii samorządu studenckiego.
II.3. Szkolenia studentów i kampanie informacyjne
Zgodnie z art. 84 ust. 2 samorząd studencki, przy wsparciu merytorycznym Parlamentu Studentów RP, prowadzi szkolenie studentów z ich praw i obowiązków. Zwyczajowo samorząd studencki organizuje szkolenia na początku roku akademickiego dla studentów I roku. Ponadto samorząd powinien w bieżącej działalności uświadamiać studentów o ich prawach poprzez organizację kampanii informacyjnych i spotkań ze studentami.
II.4. Interweniowanie w sprawach studenckich
Choć główne zadania samorządu studenckiego powinny sprowadzać się do reprezentacji ogółu studentów na uczelni, nie sposób pominąć wsparcia indywidualnych studentów. W przypadku, gdy student zwraca się do samorządu z problemem związanym z jego prawami,
samorząd powinien uzyskać jak najwięcej informacji, przeanalizować je, udzielić studentowi niezbędnych informacji o jego prawa, a w przypadku, gdyby dochodziło do naruszenia praw studenta, przedstawiciele samorządu powinni podjąć interwencję w celu wyjaśnienia zaistniałej sytuacji i zaprzestania dalszych naruszeń.
Warto również przypomnieć, że student może zwrócić się do samorząd studenckiego z prośbą o udział przedstawiciela samorządu w charakterze obserwatora na egzaminie komisyjnym.
II.5. Uczelniany rzecznik praw studenta
Na uczelniach często działają uczelniani rzecznicy praw studenta. Sposób umocowania rzecznika praw studenta w strukturach samorządu lub uczelni może być bardzo różny i jest uzależniony od konkretnej uczelni.
Rektor może w ramach wewnętrznych przepisów powołać pracownika uczelni na tzw. rzecznika praw studenta, jest to najczęściej pracownik działu obsługi studentów lub kształcenia. Ma to niewątpliwie swoje plusy: jest to osoba zatrudniona na etat, powinna być dostępna dla studentów i ma możliwość łatwego dotarcia do dziekanatu, nauczycieli akademickich czy innych osób. Z drugiej strony studenci często mają do takiej osoby ograniczone zaufanie.
Druga spotykana forma to rzecznik praw studenta umocowany w regulaminie samorządu studenckiego jako organu samorządu lub członek jednego z organów samorządu. Takie umocowanie daje silny mandat dla RPS, a jednocześnie zapewnia koordynację działań z innymi organami samorządu studentów, jak również władzami uczelni.
Trzecia forma, to pełnienie funkcji i zadań rzecznika, bez wyróżniania takiej funkcji w strukturze samorządu studenckiego. Taką rolę może sprawować np. przewodniczący komisji prawnej. Takie rozwiązanie może wynikać chociażby z tradycji danego samorządu studenckiego.
Wybór sposobu powoływania i umocowania rzecznika praw studenta musi wynikać z charakteru, struktury i uwarunkowań danej uczelni. Ważne, aby studenci mogli zwrócić się do kogoś ze swoimi problemami związanymi z egzekwowaniem praw studentów i mogli w tym zakresie liczyć na realne wsparcie merytoryczne, a w razie potrzeby również na interwencję.